Anthony Burgess - 'Doktorze, lecz się sam'

'Doktorze, lecz się sam' to mniej znana książka tego znanego kolesia od 'Mechanicznej Pomarańczy', Anthony Burgess'a. Większość kojarzy go, jesli w ogóle kojarzy, właśnie przez film Kubricka - ten z gołymi cycami i biciem starców. Film lubili wszyscy, poza Burgessem, który w świadomości mas stał się nagle gwiazdą jednego przeboju. Bolało go to tym bardziej, że był to jednak pisarz ceniony przez krytyków i prawie tak płodny jak ma bratowa, zwana pieszczotliwie Maciorą. Inną jego bolączką było to, że pomimo niewątpliwych sukesów na rynkach zachodnich w Polsce niespecjalnie chciano go czytać. Słyszałem plotkę, że popełnił samobójstwo celowo zarażając się rakiem płuc, gdy dowiedział się, że w Kraju Przywiślańskim nie przetłumaczono całej jego bibliografii. Nie wiem, czy ta informacja jest prawdziwa, moje źródło nie miało na sobie spodni i było na kwasie. Jak było naprawdę wie tylko Bóg i wróżbita Maciej, a ja Wam dziś przybliżę rzeczonego już 'Doktora'. Jestem przekonany, że ta pozycja Wam się spodoba i, że polubicie głównego bohatera, sympatycznego doktora Edwina Spindrift'a. Macie w końcu z nim tyle wspólnego: Spindrift też cierpiał na spore problemy z potencją, a jego żona się puszczała.

'DLsS' to pozycja całkiem ciekawa i wręcz unikatowa; na pewno nie jest tym, czym się z początku (i ze środka) wydaje być. Jest dość surrealistyczna, ale tego dowiecie się dopiero z ostatnich jej stron. Ok, surrealistyczna to za mocne określenie, ale Polska to kraj ubogi i brak nam, niestety, odpowiednika słowa 'daydream' (no bo skoro ja, ja go nie znam, to znaczy, że takiego nie ma).

Fabuła 'Dochtora' jest częściowo oparta na wątkach autobiograficznych, mam na to twarde dowody:

1. Dr Spindrift nabawił się guza mózgu, co spotkało i samego Burgessa. Niemiła ta dolegliwość ponoć dotyka najczęściej tych, którzy zbyt dużo myślą. Przynajmniej tego jednego nie musicie się więc obawiać.

2. Spindrift - Burgess, musiał wracać z wykładów z Indochin do Londynu by poddać się kuracji; od pobytu w szpitalu zaczyna się właśnie ta historia. O ile w przypadku Burgess'a efektem ubocznym hospitalizacji była wzmożona inwencja twórcza (napisał ze 4 książki w dzień, czy może w miesiąc, nie pamiętam) to już Spindrifta czekało coś zgoła innego.

3. Tak mówi wikipedia.

Imponujący research zrobiłem, musicie przyznać. Miło jest choć raz być przygotowanym i nie musieć ściemniać w recenzjach.

Akcja książki rozwija się powoli i niewinnie; męczące badania i nieregularne odwiedziny. Podejrzewając, że przyczyną tych coraz rzadszych odwiedzin żony może być jej niewierność, Spindrift ucieka ze szpitala w samych klapkach, by na podstawie strzępków informacji odnaleźć swoją połowicę.

Od tego momentu zaczyna się o niebo ciekawsza część książki. Doktorek, bez dokumentów i pieniędzy trafia prosto do najpodlejszej części powojennego Londynu. Meliny, cwaniaczki, lewy alkohol, brudne rynsztoki i tanie dziwki. Ogólnie niewesoło, za wyjątkiem tych dziwek. Te Londyńskie slumsy to nic innego jak anglojęzyczna wersja Pragi, z brzydotą której może konkurować jedynie Wałbrzych i 'smutna jak pizda' Piła. Mówiąc o Pradze chodzi mi o tą naszą, warszawską, a nie o czeską podróbę. Jak możecie sobie wyobrazić na Spindriftcie, bywającym na co dzień w akademicko-oksfordzkich sferach, ta część miasta wywołała duże wrażenie. Jego kompanami tym w nowym, wspaniałym świecie zostaną żydowscy bliźniacy: Leo i Harry Potter. Oj, nie Potter tylko Stone. Hmmm, Stone; nazwisko jak dla prawdziwego twardziela, pasowałoby mi.

Całe wesołe trio czeka na drodze do upragnionych celów (nie celu) wiele przygód śmiesznych i tragicznych pospołu. Nie będę streszczał Wam dalszych losów doktora i spółki, lepiej od razu przeczytajcie całość.

Same postacie, jakie staną na drodze Edka wywołują uśmiech na twarzy i drżenie w lędźwiach. Choćby gruba Renate, partnerka któregoś ze Stone'ów. Za dnia handluje dupami swoich córek a w nocy przepuszcza utarg na swój ulubiony drink, tj. Doppel gin. Albo 'Ippo, handlujący kradzionymi zegarkami. Albo Bezlitosny Bob, co twierdzi, że zna Kąta, Berrrkleja i innych filozofów a ponadto lubi być biczowanym.

Wprawny czytelnik, tj. taki, który wychował się na blokowisku i na hip-hopie dostrzeże, że nie są to ludzie z gruntu źli; oni są niejako wtórnie źli, będąc jedynie ofiarami niekorzystnego losu. Mało kto ma w sobie dość sił i chęci, by z losem próbować walczyć i starać się coś w swoim życiu zmienić, większość płynie z prądem. Nie zawsze oczywiście ślepy przypadek prowadzi na dno, czasem rozdaje dobre karty. Na przykład mój sąsiad; jest świetnie prosperującym dilerem, monopolistą wręcz na kilku ulicach, ale nie osiągną tego ciężką pracą tylko szczęśliwym zbiegiem okoliczności; jakiś frajer i konfident bowiem doniósł na wszystkich dilerów z dzielni prócz niego (sprawiedliwość i jego dopadnie jeśli nie da mi większego kredytu).

Większość innych jednak zbiegi okoliczności i przypadek wpędza w nędzę i beznadzieję, skąd jeden krok do kradzieży czy prostytucji, a tym właśnie trudni się większość z bohaterów 'Doktora'.

Aha, mało co żem nie zapomniał! Jeszcze jednym czynnikiem śmiechogennym jest konstrukcja zdań. Wiem, wiem, nie możecie uwierzyć, że to może być choć trochę zabawne; też bym tak twierdził, gdybym był głębem¹ (no,no, nie udawajcie urażonych, mamusia przecież jeszcze gorzej do Was mówi), więc się nie przejmujcie i czytajcie dalej.

Burgess był nie lada lingwistą, nawet doktorem od tej przypadłości. Podczas pobytu w Leningradzie (dziś przemianowanym na Moskwę) opanował podstawy języka rosyjskiego i zmieszał go z angielskim tworząc dziwaczny żargon z 'Mechanicznej Pomarańczy'. W 'Doktorze' starał się kupić czytelników innym trickiem - szykiem idiomatycznym. Ponieważ Renate była Niemką a bracia Stone, jako Żydzi, znali jidysz (wywodzący się z niemieckiego) to wiele kwestii wypowiadanych przez tych bohaterów jest w dziwacznym przestawionym szyku, do tego z niemieckimi naleciałościami. Zerknijta na dół, zraz będą fragmenty od Mery, zobaczycie jak świetne rezultaty to dało.

Na koniec pochwalić wypada tłumacza, nie stał on przed łatwym zadaniem. Często jest tak, że dużo z książki się traci przez nieprzetłumaczalne gry słów. Czytałem 'DLsS' i w oryginale i naprawdę z przekładem świetnie sobie poradzono. Wyszło lepiej, niż gdyby to robił Google Translate, ale gorzej, niż gdybym to robił ja. No, ale czego jednak ja dobrze nie robię?

Burgess?

Ja zapomniałem, to jego ta powieść 'Z ogniem i mieczem'. Mnie Mery czytała ładniejsze kawałki z niego!

1.

-Doppel gin - powtórzyła jego partnerka.

Jeśli zamierzacie wykorzystać moją łysą głowę - powiedział niezupełnie już trzeźwy Edwin - żeby zapewnić tej kobiecie niewyczerpane morze podwójnych ginów, to lepiej wymyślcie coś innego.

-Phi! - parsknął Harry Stone. - Tej kobiecie nie dogodzi cały piniądz świata. Ta forsa, co ty ją wygrasz, to dla jej co kot naszczał, nawet nie warta wzmiankę. Tobie potrzeba mieć majątek, żeby jej nastarczyć gin.

2.

-Płać, mój drogi - powiedziała Renate. - Resztę przyniosę ja, kiedy jeść kończę ja. - Edwin, któremu udzieliła się panika Harry'ego, rzucił zmiętego funta na stół i wybiegł na ulicę. - O, są tam - powiedział Harry Stone. - Na końcu ulicy. Ty nie biegnij. Ty idź spokojnie, jakby ty byłeś prawdziwy perfeser.

-Przecież jestem!

-Nie kłóć się. To był pieprzony pomysł Lea. Z tym klubem. Gdyby sam Jezus Chrystus prowadził klubu, on nie cierpiałby większe męki.

3.

-Ach, Żyd - rzekła głośno Renate. - Żydowska świnia. Tłuszcz z żydowskiej świni tuczyć ma germański kraj. Inaczej niedobrze.

- Cofnij to - rzekł Leo Stone, podchodząc bliżej. - odszczekaj to bluźnierstwo, albo poderżnę ci gardło tym kuchennym nożem. - w oczach Renate pojawił się strach. - no już - powtórzył Leo Stone chwytając ją za klapy płaszcza - odszczekaj to wszystko.

- Żydowski świniopies - nie poddawała się Renate. - Mydło z Żydów do szorowanie domu dla świń dobre jest.

- Jedyni porządni ludzie, jakich mieliście w Niemczech , to Żydzi, zgadza się? - rzekł Leo Stone z twarzą płonącą zadawnioną nienawiścią swej rasy.

- Nie, nie, Żydy świnie - rzęziła Renate. Palce Lea zaciskały się na jej szyi. - Tak, tak, Żydy bardzo porządne, bardzo dobre są. Przestań teraz ty żydowska świnio. Żydy bardzo dobre.

- Ty - zwrócił się Leo do Edwina z ogniem w oczach. - Ty jesteś człowiek wykształcony. Jacy byli wielcy niemieccy ludzie? Pisarze i tak dalej?

(...)

- No cóż - rzekł Edwin - był Goethe, Schiller i Heine. I jeszcze Kotzebue i Wagner i Schumann. Nietzsche, Kant, Schopenhauer i Beethoveen. Hans Sachs i Marcin Luter.

- I oni wszyscy byli Żydami, może nie? - zapytał groźnie Leo Stone. - Każdy jeden z tych niemieckich skurwysynów był Żydem. Powiedz, suko, że tak, albo cię załatwię.

- Nie, nie - powiedziała Renate. - Tak, tak - poprawiła się pośpiesznie. Wszystkie Żydy. I Hitler, ta wstrętna, pieprzona świnia. On też Żyd.

4.

(pies Stone'ów wabi się Czarnuch)

- Czarnuch! Czarnuch!

Pech chciał, że akurat w tym momencie trzech prawdziwych Murzynów z Karaibów postanowiło wyjść ze swego zatłoczonego uchodźcami domy; ledwie znaleźli się na ulicy, ujrzeli białego, który stał na środku chodnika i bez żadnej widocznej przyczyny miotał pod ich adresem obelgi:

-Czarnuch! Chodź tu, ty głupi sukinsynu!

(...)

Obok Leo Stone tłumaczył się, zaszokowany i szczerze skruszony, że on po prostu wołał tylko psa, który wabi się Czarnuch ze względu na maść. Nie zabrzmiało to jednak dobrze. Słuchajcie - klarował - udowodnię wam, że mówię prawdę. Zawołam go jeszcze raz. O widzicie, jest tam. - I tu zdesperowany Leo raz jeszcze wykrzyknął co sił w płucach nienawistne imię. Ale Czarnuch nie zareagował; obejrzał się tylko z miną winowajcy i podkulił ogon - piesek miły, lecz niezbyt rozgarnięty.

Ps. Z cytatów można odnieść wrażenie, że autor był naziolem, nie ma to jednak żadnych dowodów. Chociaż z drugiej strony... on się przecież nazywa Burgess. Rozumiecie? Burg-eSeS. Schutzstaffel! Czy to przypadek, psze pana?

¹ Głęb - głąb pośród głąbów; Słownik Nowomowy Polskiej, wersja 2.